«كمانچه در تعداد زیادی از رسالات و نسخ خطی فارسی مویسقی چه متقدمین و چه متاخرین نام برده شده است. با توجه به این كه عنوان كمانچه در مجمل الحكمه (ترجمه ی فارسی اجمالی/ اخوان الصفا مربوط به قرن چهارم ه.ق/10 م) و نیز اشجار و اثمار (تالیف 686 ه.ق/ 1288 م) از علاء الدین علیشاه بن محمد بن قاسم الخوارزمی البخاری آمده است، این ساز قدمت زیادی دارد.» (محمدتقی مسعودیه-سازهای ایران)
«ابن فقیه نخستین کسی است که در اوایل سده سوم هجری در اثار خود از کلمه و ساز کمانچه نام می‌برد و می‌گوید این ساز در نواحی مصر و سند مورد استفاده بسیار بوده است .» (مهدی فروغ – مجله موسیقی شماره 9- اردیبهشت 1336)
«اما کمانچه و آن از آلات مجروره است وبعضی کاسه‌ی آن را از پوست جوز هندی سازند و بر آن موی كشند و بعضی کاسه‌ی آن را از چوب تراشند و بر آن از ابریشم بندند و البته بر روی آن پوستی کشند که آن پوست دل گاو باشد و آن را با کمانه در عمل آورند .» (عبدالقادر مراغی- مقاصدالالحان)
به هر حال، اقوال مختلفی از پیشینه‌ی كمانچه وجود دارد، به‌طوری كه مسعودیه در كتاب “سازهای ایران” می‌نویسد: «در رساله ی موسیقی از حاجی حسین ظهیری اصفهانی و اسرار چهارم سیوم در دانش فن موسیقی قیچك و كمانچه ساز واحدی به شمار آمده است.» البته در نوشته‌های معاصرین نیز به‌نوعی مشابهِ چنین مطالبی یافت می‌شود؛روح اله خالقی در جلد اول “سرگذشت موسیقی ایران”، کمانچه را تکامل یافته¬ی رباب می¬نامد: «ساز اخیر (رباب) که اول دو سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده و با کمانه به صدا درآمده و همان است که ما امروز کمانچه می‌گوییم.» و در همین جا اضافه می¬کند:« از دوره¬ی صفویه به بعد کمانچه یکی از ارکان موسیقی ایران به شمار آمده است.» ساسان سپنتا درکتاب چشم انداز موسیقی ایران نام کمانچه را درکنار سازهای دیگر، ازقبیل عود، تنبور، چنگ ، قانون ، نی ، طبل و … آورده است که در نقاشی‌های قدیمی ایرانی آمده¬اند. وی در جایی دیگر می¬نویسد : «سابقه‌ی کمانچه به دوران باستان می¬رسد. در تابلوی نقاشی تالار چهل ستون اصفهان که از دوره¬ی صفویه به‌جای مانده است، یکی از نوازندگان هنگام نواختن این ساز مشاهده می‌شود. کمانچه درقدیم سه سیم داشته است و پس از ورود ویولن به ایران از اروپا که در دوره‌ی مظفر الدین شاه اتفاق افتاد سیم چهارمی به آن افزوده‌اند.»
صراحی (تاج، قبه، سرِساز)
صراحی به معنای »جام می» که شکل آن بنا به ذوق و سلیقه‌ی سازنده طراحی و ساخته می‌شود، در امتداد خراطی شده‌ی دسته، در بالاترین قسمت ساز – بالای جعبه‌ی گوشی‌ها – قرار گرفته است.
جعبه‌ی گوشی‌ها
در پایین صراحی و بالای شیطانک قرار دارد که محل قرار گرفتن گوشی‌های ساز است. جنس این قسمت از جنس دسته‌ی ساز است و اندازه و ابعاد آن بستگی به عرض و قطر دسته دارد. در دو طرف آن 8 سوراخ – در هر طرف 4 سوراخ – وجود دارد كه چهار گوشی ساز در آنها قرار گرفته‌اند.
گوشی‌ها
چهار قطعه‌ی چوبی هستند به شكل استوانه‌های توپُر كه در امتداد هر یك، سَری پهن به شكل خاصی برای قرار گرفتن در دست نوازنده طراحی شده است. بخش استوانه‌ای شكلِ گوشی‌ها از یک طرف وارد جعبه‌ی گوشی‌ها شده و به طرف دیگر آن متصل شده است. هر سیم نیز به دور هر گوشی در داخل جعبه‌ی گوشی‌ها پیچیده شده و نوازنده كشش سیم‌ها را به وسیله‌ی گوشی‌ها تنظیم می‌كند. جنس گوشی‌ها معمولاً از چوب گردو است كه البته می‌تواند از هر چوب محکم دیگری نیز باشد.
شیطانک
قطعه‌ای است از جنس استخوان و یا چوبی سخت و محکم مثل شمشاد، گردو یا آبنوس که حد فاصل بین دسته و جعبه‌ی گوشی‌ها قرار گرفته است. وترها (سیم ها) برای خروج از جعبه‌ی گوشی‌ها از روی شیارهای ظریفی كه بر روی شیطانک ایجاد شده عبور کرده، به روی دسته هدایت می‌شوند.
دسته
دسته به صورت استوانه‌ای توپُر از جنس چوب گردو (یا هر چوب محکم دیگر) و به شکل مخروطی وارونه (نه چندان محسوس) خراطی شده است. در بعضی از كمانچه‌ها برای روی دسته (زیر سیم ها) از استخوان یا چوب‌های محکم تزئینی مثل اناب، آبنوس، فوفل و غیره كار می‌شود. دسته فاقد دستان‌بندی است و نوازنده با دست چپ دسته‌ی ساز را گرفته و بر روی وترها (سیم ها) انگشت‌گذاری می‌کند. طول دسته معمولاً بین 5/29 تا 31 سانتی متر و قطر آن در بالای دسته بین 33 تا 5/33 میلی‌متر و در پایینِ آن 29 تا 30 میلی‌متر است.
بیخ دسته
قطعه چوبی است که دو قسمت اصلی ساز یعنی دسته و کاسه را به یکدیگر متصل می‌کند. در مورد اندازه شکلِ بیخ دسته بین سازندگان مختلف، متفاوت عمل می‌شود. نقش این قسمت در حفظ و تثبیت مقاومت و زاویه‌ی دسته نسبت به کاسه دارای اهمیت است.
کاسه‌ی طنینی
کاسه‌ی طنینی کمانچه، كُره‌ای شكل و توخالی است كه از کنار هم قرار دادن تَرکه‌های خم‌شده ساخته شده است. جنس، تعداد، اندازه و قطر تركه‌ها بسته به الگوی سازنده‌ی ساز متغیر است كه در معمول‌ترین شكل آن می‌تواند از جنس چوب توت و بین 12 تا 14 ترکه باشد. در سطح بالایی كاسه، دهانه‌ای باز وجود دارد كه بر روی آن پوست كشیده می‌شود. كمانچه‌هایی نیز ساخته می‌شود كه كاسه‌ی آن ها تركه‌ای نیست و اصطلاحاً « یك تكه» است. در برخی از سازها نیز سطح بیرونی كاسه‌ها با قطعاتی از صدف یا استخوان تزئین می‌شود.
پوست
پوست كه بر روی دهانه‌ی کاسه کشیده می‌شود و خرک بر روی آن قرار می‌گیرد از جنس پوستِ عمل آمده‌ی چهارپایان ازجمله بز و بره است. قبلاً از پوست دل گاو که اصطلاحاً «در دل» گفته می‌شود استفاده می‌کردند، اما امروزه عموماً از پوست «بره تو دلی» استفاده می‌شود. جنس، ضخامت و کشش پوست ارتباط مستقیم با صدای ساز دارد.
خرک
خرک، پلی از جنس چوب است که در نیم دایره‌ی بالایی دهانه‌ی کاسه و کمی مایل یا کج با دو پایه ی كوچكِ خود بر روی پوست قرار گرفته است و سیم‌ها که از یک طرف به گوشی‌ها و از طرف دیگر به سیم‌گیر متصل هستند، بر روی آن قرار می‌گیرند. ابعاد و اندازه‌های خرك، اعم از طول، عرض و ارتفاع آن در سازهای مختلف با توجه به سایر قسمتهای آنها متفاوت است.
سیم‌ها (وترها)
كمانچه دارای چهار سیم است که به فواصل مختلفی نسبت به هم کوک می‌شوند؛ گاهی به فاصله‌های چهارم، گاهی به فاصله‌های پنجم و انواع نسبت‌های دیگری ازاین قبیل. وترهایی كه امروزه در كمانچه مورد استفاده قرار می‌گیرند از جنس فلز هستند كه ابتدا و انتهای آن ها نخ‌پیچ شده و در انتهای آنها شكلی «قلاب مانند» برای وصل به سیم‌گیر ایجاد شده است علی رغم جنس و كیفیت مطلوب‌ترِ سیم‌های ویلن نسبت به سیم‌های موجودِ كمانچه از آن‌جا كه اندازه‌ی آنها برای کمانچه کوتاه است به طور عام مورد استفاده قرار نمی‌گیرند؛ اگرچه اخیراً سیم‌های ویلن نیز با تمهیداتی بر روی کمانچه قابل استفاده شده‌اند.
سیم‌گیر
در انتهای پائینی ساز در زیر کاسه و بر روی پایه، سیم‌گیری فلزی قرار دارد که سیم‌ها بوسیله قلاب‌های انتهایشان به آنها وصل شده اند. سیم‌گیرها در کمانچه‌های امروزی در انتهای پیچ‌های مکانیکی به نام «تاندون» قرار دارند که نوازنده به کمک این پیچ‌ها می‌تواند کشش سیم را در محدوده‌های كوچك‌تر (معمولاً تا یک پرده) تنظیم کند. این تاندون‌ها دقیقاً همان است که در ویلن وجود دارد .
پایه
پایه‌ی ساز را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد؛ قسمت درونی و قسمت بیرونی . قسمت درونی از جنس فلز ( معمولاً برنج ) در داخل کاسه قرار گرفته است که یک طرف آن به دسته فرو رفته و طرف دیگر، از پایینِ کاسه بیرون آمده و سیم گیر و تاندون‌ها به آن متصل اند. به طور طبیعی این بخش از پایه قابل رویت نیست. اما بخش بیرونی پایه همان میله‌ی فلزی است كه در پایین ساز دیده می‌شود و به پایه‌ی درونی متصل است. این پایه به وسیله‌ی پیچی که در پائین کاسه (بر روی پایه درونی) قرار دارد كه می‌تواند توسط نوازنده،کوتاه و بلند شود. اندازه‌ی آن نیز بین 10 تا 12 سانتیمتر است. در هنگام نواختن، ساز حول محورِ پایه می‌چرخد.
آرشه (كمان)
واژه‌ی آرشه با متداول شدنِ ویلن در ایران به جای كمان یا كمانه معمول شده است. آرشه تشکیل شده از یک چوب نازک استوانه‌ای شکل به بلندی حدوداً 60 تا 65 سانتیمتر، موی آرشه، که از دم اسب تهیه می‌شود و بند آرشه كه معمولاً تسمه‌ای از جنس چرم است و انگشتان دست راستِ نوازنده برای تنظیم کشش موی آرشه در آن قرار می‌گیرد. به منظور ایجاد صدای حاصل از کشیدن آرشه بر روی سیم‌ها، از صمغی بنام «کلیفن» استفاده می‌شود.